Избоскан туман давлат архивида Иккинчи жаҳон уруши ва фронт ортиқатнашчиларидан эллик нафарга яқинининг 800 га яқин ҳужжати миллий архив фонди сақловида кўз қорачиғидай асраляпти. Улар билан танишаркансиз, уруш кўрган кишиларнинг кечмиши кўз олдингизда намоён бўлади.

Тўрткўл қишлоғида яшовчи қирғизали Усмоновни уруш авж олган кезда – 1942 йилнинг сентябрида ҳарбий хизматга чорлаб қолишди. Энди ўн саккиз ёшга тўлган содда ва тўпори қишлоқ ўғлони тақдирига фронтнинг “энг қайноқ нуқталари”даги жангу жадалларида қатнашиш битилган экан.

Дастлаб Сталинград фронтида –50- гвардиячи ўқчи полк сафида душман билан илк бор тўқнаш келди.“Ҳаммамизжудаям ёш, милтиқ отиш тугул, - деб ёзганди у кейинчалик ўз хотира битикларида.- ҳатто душман отган ўқдан яширинишни ҳам билмасдик. Содда ва ғўр эдик. Бу ҳолмени ажал билан кўп бор рўбарў қилди”. Дарҳақиқат, у бир гал чалқанча тушганча дам олаётган немисни ўлган деб ўйлаб, душман ўқидан тасодифан омон қолди; кўриниши консерва банкасига ўхшаш, умрида кўрмаган миналарни ўрмондан топиб олиб, қорин очганда ейман деб, чўнтагигасолмоқчи бўлаётганда, командирининг ҳушёрлиги билан ўлимга чап берди. Яна бир сафар эса...

...Сталинград. қаҳратон қиш. Кеча-кундуз давом этаётган жанглар ҳар икки томон ҳарбийларининг тинкасини қуритиб юборди. Изғиринли тунларнинг бирида атроф кутилмаганда жимжит бўлиб қолди. Йигирма кундан бери на овқатга, на уйқуга тўймаган солдатлар бирин-кетин мудрай бошлашди. Аммо ётишнинг имкони йўқ - атроф яланг, ер музлаган, совуқ ел суякни қақшатади. Шу топда қирғизали олисда кўзга элас ташланаётган бинони кўриб қолди. Сал бўлсада исиниб ва ухлаб олиш илинжида ёнидаги шериги билан бино томон йўл олди. Улар кириб келганда тим қоронғи хонада аллаким ухлаб ётарди. қирғизали унинг ёнига чўзилди ва тезда уйқуга кетди. Сал ўтмай яна оёқ товушлари эшитилди ва хонага бир нечта ҳарбий кириб келди. Улар ҳам ўзларини полга таппа ташлашди. Тонг саҳарга яқин қирғизали қўққисдан уйғониб кетди.Кўзларини ишқалаб ён-верига қарадию, донг қотди. Атрофида ўнлаб немис солдати хуррак отиб ётар, сал нарида қизил армиячилардан ҳам бир нечтаси хотиржам пинакка кетганди. қирғизали шеригини шивирлаб уйғотди ва секин-аста хонани тарк этишди. Уларикки юз метрлар чамаси узоқлашган эдилар ҳамки бино ичида бирданига отишма бошланиб кетди. Беш-олти дақиқа ўтар-ўтмаспайдар-пай отилаётган ўқ товушлари тинди. Охир-оқибат бинодан бошқа ҳеч ким қайтиб чиқмади.

Янаги сафар эса... хуллас айтаверсак, қирғизали аканинг бошидан ўтказганлари уруш мавзуидаги “Канонир Доласнинг саргузаштлари” кинокомедияси (Польша, 1969 й.) бош қаҳрамони - шоввоз солдатнинг ажабтовур кечмишларидан асло қолишмайди.

Вақт ўтган сари у ҳарбий ҳаётда тобланди. 93-танк бригадаси сафида1-Украина фронтида, Польшани озод қилиш бўлган жангларда қатнашди. 1944 йилнинг баҳорида польяклар еридаги жангда тўртинчи бор оғир яраланиб, госпиталда анча кунгача ўзига келолмади. Шифокорлар уни ўлдига чиқаришди, бу ҳақда яқинларига “қорахат” юборилди. Урушдан сўнг бир йил ўтгач,1946 йилнинг баҳорида биринчи гуруҳ ногирони сифатида уйига қайтган ва “ўлганидан” бехабар қирғизали Усмоновни оила аъзолари, ҳамқишлоқлари,ҳайрат ва кўз ёши билан қарши олишди. Кейинчалик маҳаллий жамоа хўжалигида тракторчи, дала ҳисобчиси сифатида сидқидилдан ишлаб, намунали оила қуриб, уруш ва меҳнат фахрийси сифатида кўпчиликнинг ҳурматини қозонди.

*****

1941 йилнинг декабри. Оврўпони қонга чулғаган уруш гирдоби Ўзбекистонга ҳам етиб келган. Бир йилдан бери армияда хизмат қилаётган, аскарликка одам олиш учун ҳарбий зобитлар гуруҳида ўз юртига командировка қилинган лўғумбеклик Рожидин Муҳиддинов қўқондаги ҳарбий таянч пунктида кутилмаганда ўзига қадрдон чеҳрани кўрдию, юраги ҳапқириб кетди: “Ахир у Бердихўжаку! Наҳотки уни ҳам...” Сафда кетаётган Бердихўжа ҳам ҳарбий либосдаги акасини таниб, ўзини қўярга жой тополмай қолди. Бир йилдан буён кўришмаган ака-ука бир-бирига талпинди. Икки оғиз ҳол-аҳвол сўрашишдию, ажралишди – ҳарбий ҳолат боис ҳар дақиқа ғанимат эди.

Кичик лейтенант Р. Муҳиддиновга урушнинг сўнгги кунларигача қатнашиш насиб қилмади. Муросасиз жангларнинг бирида қаттиқ яраланди ва Кисловодскдагиҳарбий госпиталда даволангач, ногирон бўлиб 1944 йилнинг ёзида уйига қайтди. Узоқ муддат ички ишлар соҳасида, кейинчалик қишлоқ ва халқ хўжалигининг турли тармоқларида фидойилик кўрсатиб меҳнат қилди.

Оддий аскар Бердихўжа Муҳиддинов тарих саҳифаларида Сталинград жангги дея муҳрланиб қолган беаёв муҳорабанинг иштирокчиси бўлди. Машҳур “Мамаев қўрғон” учун жангда сапёрлар ротаси сафида ҳар қарич ер учун курашди. Очлик, совуқ, уйқусиз тунлар, беором кунлар, кетма-кет ярадор бўлиш – охир-оқибат госпиталга ётқизди. Соғ-омон уйидан чиққан йигит 1943 йилда биринчи гуруҳ уруш ногирони сифатида она қишлоғига кириб келди. Урушдан кейинги тикланиш йилларида меҳнат қучоғида самарали фаолият юритди.

Бугун улар орамизда йўқ. Аммо бу азиз инсонларнинг порлоқ хотираси юртдошлари, авлодлари қалбида, тарих зарварақларида тоабадмуҳрланиб қолган.

ШукуржонМАМИТОВ,

Избоскан туман давлат архивининг директори.

Ҳалимжон ТОҲИРОВ,

«auz.uz» мухбири.