Кўпинча саёҳат, туризм ҳақида гап кетгудек бўлса, Андижонда тарихий обидаларнинг камлигини, шу боис, вилоятимизда бу соҳанинг ривожланиши қийинлигини таъкидлашади.

Аммо биз бу фикрга қўшилмаймиз. Боиси вилоятимизда 500 га яқин тарихий маданий меросларимиз мавжуд. Буни кимдир билади, кимдир билмайди. Шу боис «Auz.uz» online жамоаси сизни Андижондаги мавжуд қадамжолар ҳамда тобора унутилаётган маданий мерослар билан бирма-бир таништиришни ўзига мақсад қилиб қўйди. Лойиҳа давомида жамоатчилик эътиборига маданий меросларимиз ҳақида маълумотларни етказа олсак, олдимизга қўйилган эзгу ниятларимизга эришган бўламиз.

Дастлабки қадамни эса Марҳамат туманидан бошладик.

Марҳамат тумани Андижон вилоятининг жанубий-шарқий қисмида жойлашган бўлиб, шимолдан Асака, шарқий томондан Булоқбоши туманлари, жануб томондан эса Қирғизистон Республикаси, Ўш вилоятининг Аравон райони, ғарбдан Фарғона вилоятининг Қува тумани билан чегарадош. Аждодларимиздан қолган маданий меросларимиздан бири эса Мингтепа археология ёдгорлиги ҳисобланади. Андижон шаҳри марказидан 38 км. узоқликда, туманнинг марказида жойлашган. Аслида Мингтепа ҳозирги Марҳамат туманини тўлиқ, атрофдаги қўшни туманларнинг бир қисмини қамраб олган ҳудуд ҳисобланган. Бу жой тарихда Довон давлати давридан қолган минглаб тарихий ёдгорликларга – тепаликларга эга бўлганлиги учун ҳам бир ярим минг йилдан ортиқ вақтда Мингтепа деб номланган. Милоддан аввалги IV, милоднинг Vасрларида Фарғона водийсида зич яшовчи аҳолига эга бўлганДовон мамлакати жойлашган. Қадимги Давон давлати,ундаги халқлар ҳаёти, турмуш-тарзи, урф-одатлари ҳақидажуда кам маълумотлар сақланиб қолган. Бу тўғрисидаги илк маълумотлар асосан Хитой тарихий манбаларида акс эттирилган. Милоддан аввалги 140-85 йилларда Хан сулоласининг ҳукмдорларидан бири У-ди Ўрта Осиёга саёҳат уюштириб, элчи ва сайёҳ Чжан Цянни юборади. Унинг саёҳатлари натижасида Туркистон тарихининг қадимги даврлари , хўжалиги ва урф-одатлари ҳақида, айниқса қадимги Қанғ, Фарғона-Довон ва Даҳя давлатлари тўғрисида Хитой ёзма манбаларида бизгача қимматли маълумотлар етиб келган.

Довон кейинчалик Мингтепа деб ном олган Эрши ва 70 та шаҳардан таркиб топган. Мингтепа трансконтинентал йўллар тизимида Бақтрия, Уструшона, Чоч каби ҳудудларни Хитой билан боғлаган шаҳар эди. Юз йиллар давомида Ипак йўли бўйидаги хунармандчилик савдо маркази сифатида геосиёсий рол ўйнаган. Бу шаҳар харобаси ички ва ташқи қалъалардан иборат бўлиб, ички қалъанинг ўзи 41,2 гектар, ташқи қалъа 300 гектардан ортиқ майдонни эгаллаган.Бундан ташқари, бу ерда XIII асрларда ислом динини тарғиб қилиш учун келган улуғ зотлар – Оталардан еттитаси абадий қўним топган. Уларнинг қабрлари шифобахш булоқлар бўйида,табиий ландшафтга эга жойларда бўлиб, халқимиз учун мўтабар зиёратгоҳларга айланган. Қисқача қилиб айтганда, Андижон вилоятидаги рўйхатга олинган маданий мерос объектларининг учдан бири Мингтепада жойлашган. У ердан топилган ноёб топилмалар Мингтепани марказлашган, етук шаҳар бўлганлигини исботламоқда. Асори-атиқалар, тарихий манбалар хунармандчилик, тоштарошлик, кулолчилик жуда яхши ривожланганлигидан далолат беради. Шунингдек, баландлиги 1,5 – 2 метр, ҳажми 20-200 литргача бўлган хумлар топилган ва археолог олимларнинг фикрича бу ерда катта омборхоналар бўлиб, дон махсулотлари, узумдан тайёрланган мусалласлар сақланган.

- Мустақиллик йилларида мамлакатимизда халқимиз учун мўътабар бўлган тарихий жойларни асраш ва уларни ўрганишга эътибор қаратилди, - дейди «Мингтепа-маданий мерос» жамоат фонди раҳбари Ортиқали Ҳусанов. - Мингтепанинг бир минг биринчи тепалиги деб эътироф этилаётган Ўзбекистон халқ шоири Муҳаммад Юсуф «Ўзбекситон» шеърида «Римни алишмасман бедапоянгга», деб даҳоларча башорат қилган эди. Чинданда Аллоҳ Мингтепа остида қадимий шаҳар борлигини шоирнинг дилига солган кўринади. Ҳақиқатдан ҳам, 2015-2016 йиллари ўзбек-хитой экспедицияси 2 метрдан зиёд ер остидан бўйи 1,7-2 метр келадиган айримлари ҳимояланган хумлар жойлашган захира омборини топишга муваффақ бўлди. Қазилма ишлари олиб борилган пайтда устахоналар харобалари, ички шаҳар ғарбий дарвозаларининг қолган қисми ва ташқи шаҳар шарқий девори ёнидаги қабристон топилган. Бу 300 гектардан ортиқ ер остида қолиб кетган қадимий шаҳарни очишга қўйилган биринчи қадам эди. Ҳозирги кунда жадал ривожланиб бораётган туризм соҳаси учун ҳам тарихий масканлар муҳим аҳамиятга эга. Шу ўринда таъкидлаб ўтиш керакки, Мингтепа археология ёдғорлиги ҳам ўзининг қадимийлиги, бетакрорлиги, тарихий аҳамияти билан сайёҳлар эътиборини жалб қилиб, туризмнинг қайноқ нуқтасига айлана олади. Бундан ташқари, Марҳамат туманининг ўзида туризм учун хизмат қила оладиган 70 дан ортиқ масканлар мавжуд. Улар сирасига 10 дан ортиқ зиёратгоҳ, 30 дан зиёд шифобахш булоқлар, ўнлаб тарихий ва замонавий масканлар бор. Улар орасида Мингтепа археология ёдгорлигия ёдгорлиги маҳобатлилиги ва улуғворлиги билан ажралиб туради.

Шу ўринда таъкидлаш жоизки, туризм фаолиятини юксалтириш учун, аввало, Мингтепадаги тарихий масканлар, зиёратгоҳлар ва ёдгорликларни сақлаш, ободонлаштириш, бой маданий меросини тиклаш учун нафақат давлатимиз баробарида балки, фуқароларимизнинг ҳам эътиборини тортишимиз даркор. Мана шу мақсадда «Мингтепа-маданий мерос» жамоат фонди ташкил этилди. Ушбу фонд томонидан кўплаб тарғибот-ташвиқот ишлари олиб борилмоқда. Яъни, Мингтепа ёдгорлиги ва туманда мавжуд бўлган тарихий зиёратгоҳларнинг аҳамиятини кенг оммага тушунтириш, тарғибот-ташвиқот ишларини олиб бориш орқали аҳолида, айниқса, ёшларимизда ғурур, фахр ва дахлдорлик ҳиссини кучайтириш ишлари амалга оширилмоқда. Агар юқоридаги тадбирларни янада кенг миқёсда олиб борилса, бой тарихий меросимизни сақлаб қола оламиз. Шу билан бирга ҳудуднинг иқтисодий самарадорлигига эришилади, инфратузилма яхшиланади, тадбиркорлик, миллий хунармандчилик тараққий этади, минглаб янги иш ўринлари яратилади, аҳоли фаровонлигига эришилади.

- Ҳар йилги қазишма ишлари давомида кўплаб қимматли тарихий ашёлар топилмоқда. Улар Мингтепа тарихининг ҳали очилмаган томонларини ёритишда, даврлаштиришда, тарихий салоҳиятини белгилаб беришда йилдан-йилга янги хулосалар қилинишига сабаб бўлмоқда. Довон давлати ва Мингтепанинг тарихи қанчалар буюк ва биз учун фахрли бўлмасин, кенг жамоатчилик эътиборига ҳавола этиш зарурати юқори эди, - дейди Андижон давлат университети таянч докторанти, «Мингтепа маданий-мерос» жамоат фонди васийлик кенгаши раиси Шаҳлохон Ҳусанова. - Бу улуғ тарих бизга ғурур берибгина қолмай, ҳар қандай инсонда она юртига меҳр туйғусини кучайтиришга қодир. Энг ачинарлиси, бу муқаддас Мингтепа ёдгорлиги қадимиятидан бехабар одамлар унинг ҳудудида деҳқончилик қилишар ва ер остидаги азим шаҳар қолдиқларига тиклаб бўлмас даражада зарар келтиришаётган эди. Олимларнинг изланишлари илмий доираларда ўз таъсирини кўрсатса-да, лекин кенг оммага етарлича етиб бормас эди. Аҳолининг кўпчилиги илмий тилда ёзилган маълумотларни тўлиғича тушуниши қийин эди. Демак оддий тилда тарғибот қилишимиз керак. Аввалги эллик ёшлар чамасидаги бир одам Мингтепа тарихи ҳақидаги паннонинг олдида баланд овозда йиғлаётганинин кўрдим. Ундан ҳол сўрадим. У: « - Биласизми, буюк тарихимиз борлигини, улуғ халқ эканлигимизни билмай яшабман. Бир умр ўксиб яшадим. Қолоқ халқ вакилиман деб ўйларканман. Аламимдан кўп ичаман. Мени ҳамма ароқхўр дейди. Бизга ўргатишмаган. Қандай алам, мен Мингтепада туғилиб, унинг тарихини билмасам. Агар менга айтишганларида эса, билганимда эди, бошқача одам бўлардим. Эҳтимол, мен ҳам улуғ тарихимиздан илҳомланиб, ароқ ичиб, кўринган ерда тупроққа, лойга беланиб ётмай, улуғ инсон бўлармидим. Ҳеч бўлмаганда, зиёли бўлармидим ёки оддий оддий бўлганимда ҳам бошқалар олдида елкамни қисмай, ғурур билан бошимни тик тутиб бахтли яшаган бўлар эдим», - деб ич-ичидан ўкириб-ўкириб йиғлар эди. Менинг ҳам томоғимга нимадир тиқилди, ватанпарвар шоирнинг: «Сени билмасларга раҳмим келади», деган сўзлари ёдимга тушди. Ҳа, тирғибот керак. Тарғибот, тарғибот, тарғибот...

Мингтепа ҳали саҳифалари ер остида қатлам-қатлам бўлиб, ўқилишини кутиб ётган сирли йилномадир. Юртимизнинг ўтмиши буюк эканлигидан сўзловчи бу улуғ китобни неча-неча олимлар ўқишга уриниб кўрдилар ва кўрмоқдалар. Қани эди тезроқ ўқий олсак! Ўтмиши буюк халқнинг келажаги буюк бўлишига ишончимизни янада ортирар эди. Қани эди буни тезроқ тушуна олсак? Ҳеч бўлмаганда «тирикчилик» деган баҳона билан нафс кўйига тушиб, аждодларимиздан қолган буюк меросга зарар келтирмаган бўлармидик. Ҳеч бўлмаганда 2500 йилдан зиёд инсон ва табиат хуружларига бардош бериб келган маҳобатли ёдгорликни ҳимоя қилишга тезроқ фаросатимиз етса! Тарихий ёдгорликларни бус-бутун келажак авлодга етказишдек инсоний вазифамизни бажарган бўлармидик. Қани эди, унинг устини ёпиб, ҳеч бўлмаса, бўлиб-бўлиб музейлар қурсак, шу йўналишда туризмни ривожлантиришнинг уддасидан чиқа олсак, юртимиз тараққиётига ва халқимиз фаровонлигигаҳисса қўшган бўламиз.

«Auz.uz» online гуруҳи.