Оилавий низолар кўпинча оила бошлиғи ёки ёши улуғ инсонлар аралашуви билан ҳал этилиши ўзига хос азалий удумларимиздан бири. Борди-ю, келишмовчилик бартараф этилмаса, маҳалла оқсоқолларига мурожаат қилинган. Шунда ҳам низога нуқта қўйилмадими, ана энди қозининг олдига арз қилиб борилган. Худди шу каби тадбиркорлик соҳасида ҳам келишмовчиликлар тадбиркорлик гилдияси раҳбарлари, яъни вакиллар ҳамда бозор бошлиғи томонидан ҳал этилмаган тақдирда, қозига мурожаат этилган.

Юқоридаги сингари ҳолатларда қозининг аралашувигача бўлган жараён мамлакатимизда айни пайтда жорий этилган медиация амалиётининг яққол кўринишларидан биридир.

“Медиация тўғрисида”ги қонунга асосан, 2019 йилнинг 1 январидан бошлаб ўзбекистонликлар учун фуқаролик ҳуқуқий, тадбиркорлик фаолияти, шунингдек, якка меҳнат низолари ҳамда оилавий ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низоларни медиация тартибида ҳал этиш имконияти пайдо бўлди.

Медиация тушунчаси лотинчадан олинган бўлиб, тарафларни келиштирувчи, яраштирувчи маъноларни билдиради. Мазкур амалиёт келиб чиққан низони тарафлар ўзаро мақбул қарорга эришиши учун уларнинг ихтиёрий розилиги асосида медиатор кўмагида ҳал қилиш усулидир. Бундан аёнки, медиатор — медиацияни амалга ошириш учун тарафлар томонидан жалб этиладиган холис шахс. У низони ҳал этиш масаласида бирор-бир қарор қабул қилмайди, чунки бундай ваколат берилмаган. Низони судгача ўзаро ҳал қилиш тўғрисидаги қарорни фақат низолашаётган тарафлар қабул қилишлари мумкин. Медиаторнинг вазифаси тарафларни бир-бирларини яхши тушунишларига ёрдам бериш, келишувнинг афзалликларини, моҳиятини тушунтириш, баъзи ҳолатларда эса келишувнинг вариантларини таклиф қилиши мумкин.

Бугунги кундаги маҳалла фуқаролар йиғинлари ҳузуридаги яраштирувчи комиссиялар ҳам аслида медиаторлик вазифасини бажариб келмоқда, десак муболаға эмас. Тарафларни яраштириш, мулкий низоларни ҳал этиш, вояга етмаганлар тақдирини ҳал этишда уларнинг роли жуда катта. Чунки низонинг асл моҳиятини тушуниб, тарафларнинг қай бири ҳақ, қай бири ноҳақлигини билиб, чуқур таҳлил қилиб, низоларни маҳаллани ўзида ҳал этиб келишлари айнан низони судгача ҳал этишнинг бир кўриниши, яъниким айни жараён медиация принципларининг аксариятини ўз ичига олган.

Сўз бораётган амалиётнинг энг катта афзаллиги низо тарафларнинг ўзаро манфаатларидан келиб чиқиб ҳал этилишидир. Ҳолбуки, иқтисодий, фуқаролик судларида низо фақат тақдим этилган далилларга асосланиб ҳал этилади. Яна бир жиҳати, кўп йиллик ҳамкорларга (оилавий низоларни ҳал қилишда) кейинчалик муносабатларни сақлаб қолишга қўл келади.

Медиатив келишув уни тузган тарафлар учун мажбурий кучга эга бўлиб, ушбу келишув унда назарда тутилган тартибда ҳамда муддатларда тарафлар томонидан ихтиёрий равишда бажарилади. Медиатив келишув бажарилмаган тақдирда тарафлар ўз ҳуқуқлари ҳимоя қилинишини сўраб судга мурожаат этишга ҳақли.

Низо медиатив келишув билан медиация тартибида ҳал қилинган тақдирда, тўланган давлат божи қайтарилиши лозим, бундан суд ҳужжатлари ва бошқа органлар ҳужжатларини ижро этиш жараёнида медиатив келишув тузилган ҳоллар мустасно.

Мисол учун, яқинда даъвогар Савдо-саноат палатасининг Андижон вилояти ҳудудий бошқармаси «Асакабанк» АЖ манфаатида жавобгар “Shirin shingil” хусусий корхонаси, қўшимча жавобгар “Asaka detroit” МЧЖ ҳисобидан жами 368 миллион 425 минг 528 сўм кредит қарздорлигини хамда суд харажатларини ундиришни сўраб Асака туманлараро иқтисодий судига мурожаат этди. Даъво ариза иш юритувга қабул қилиниб, суд мажлиси тайинланган бир даврда тарафлар медиатив келишув тузганини, кредитдан бўлган муддати ўтган асосий қарз ва фоизлар қарздор томонидан тўланиб, қолган кредит тўлови келишилган гарафик асосида амалга оширилишини маълум қилишди. Суд тарафларнинг медиатив келишувга эришганлигини инобатга олиб, иш юритишни тугатиш ва қарздордан 7 миллион 368 минг 510 сўм миқдоридаги давлат божини ундирмаслик ҳақида ажрим қабул қилди.

Худди шу каби Савдо-саноат палатасининг вилоят ҳудудий бошқармаси “Ўзмиллийбанк” АЖ манфаатида жавобгар “Асака коммунал уй-жой сервис” унитар корхонаси ҳисобидан кредитдан жами 4 миллиард 26 миллион 767 минг 710 сўм ундириш тўғрисидаги даъво ҳам медиатив келишув билан якунланиб, суд ажрими билан даъво кўрмасдан қолдирилди ҳамда қарздордан ундирилиши лозим бўлган 80 миллион 535 минг 354 сўм миқдоридаги давлат божи тадбиркор фойдасига қолди.

Бундан кўринадики, низонинг медиатив шаклда ҳал этишлари биринчи навбатда тарафларнинг чўнтагига фойда. Келтирилган мисоллар эса тадбиркорлар учун яхшигина мотивация бўлиши шубҳасиз.

Хулоса қилиб айтганда, мамлакатимизда медиация институти энди шаклланиб, униб-ўсишга ҳаракат қилаётган куртакка ўхшайди. Уни яхшилаб парваришлаб, барча шароитларни яратиб бериш керакки, бу – мамлакатимизда инвестициявий муҳитни яхшилаш, тадбиркорликни ривожлантириш, оилавий низоларни тезкорлик билан жойида ҳал этишга жуда катта ҳисса қўшади.

Алишер Абдураҳмонов,

Асака туманлараро иқтисодий суди раиси